فهرست مطالب
فصل اول: کلیات
1-1 مقدمه    2
1-2- پیشینه مطالعاتی    2
1-2-1- پیشینه مطالعاتی در قفقاز    2
1-2-2- پیشینه مطالعاتی در ایران    3
1-3- پراکنش    4
1-3-1- پراکنش جهانی    4
1-3-2- پراکنش در ترکیه    5
1-3-3- پراکنش در جمهوری آذربایجان    6
1-3-4-  پراکنش در ایران    6
فصل دوم: مطالعات کتابخانه ای
2-1- معرفی منطقه حفاظت شده ارسباران    9
2-1-1- وسعت و حدود جغرافیایی    9
2-1-1-1- حدود چهارگانه جغرافیایی    9
2-1ـ1ـ2ـ تقسیمات سیاسی ـ اداری    11
2-1-2-  گونه‌های شاخص گیاهی    11
2-1-3- خصوصیات فیزیکی منطقه    12
2-1-4- گونه‌های شاخص جانوری    13
2-2- معرفی گونه    14
2-2-1- مشخصات ظاهری    16
2-2-1-1- مقایسه مشخصات ظاهری سیاه خروس قفقازی و اروپائی    17
2-2- 2- مشخصات زیستگاه گونه    18
2-2-2-1-  مقایسه زیستگاههای قفقاز با زیستگاه کلن    19
فصل سوم: عملیات میدانی
3-1- تجهیزات مورد نیاز    22
3-1-1- تجهیزات اقامتی    22
3-1-2- تجهیزات مطالعاتی    22
3-2- مراجعه به روستاهای منطقه و مصاحبه با افراد    23
3-3- انواع لکهای شناسایی شده    25
3-3-1-  لک های شناسائی شده در داخل منطقه امن کلن (از شرق به غرب)    25
3-3-2-  لک‌های شناسائی شده در خارج از محدوده امن و داخل منطقه حفاظت شده    25
3-3-3- مناطق لک شناسائی شده در خارج از منطقه حفاظت شده ارسباران    25
3-4- عملیات میدانی در منطقه امن کلن و مشاهده رفتار پرنده    27
3-4-1- تغذیه    28
3-4-2- استراحت شبانه    29
3-4-3- صدا    30
3-4-4- الگوهای اجتماعی    30
3-4-5- نظام تجمع (Lekking) و تشکیل لک    31
3-4-5-1- ویژگی و کارکرد قلمرو    32
3-4-5-2- رفتارشناسی تجمع و نمایش (Lekking behaviour)    33
3-4-5-3-  جلب جفت    34
3-4-5-4- پرش    35
3-4-5-5-  رویاروئی نرها    37
3-4-5-6- جفتگیری    39
3-4-5-7- زادآوری    39
3-5- تخمین جمعیت    40
فصل چهارم: بحث و نتیجه گیری
4-1- بررسی نوسانات جمعیت در فصول مختلف سال    43
4-2- عوامل تهدید کننده زیستگاه و گونه    43
4-2-1- چرای دام    43
4-2-2- جنگل تراشی    44
4-2-3- علف چینی    44
4-2-4- تغییر کاربری اراضی    45
4-2-5- شکار    45
4-2-6- سقوط بهمن    46
4-2-7- احداث جاده‌های روستائی وعشایری    46
4-3- جمع بندی اطلاعات و تجزیه و تحلیل نتایج    46
4-4- پیشنهادات و راهکارهای مدیریتی و حفاظتی    47
4-4-1- مدیریت در محدوده امن کلن    48
4-4-2- مدیریت زیستگاههای خارج از منطقه امن و واقع در محدوده حفاظت شده    48
4-4-3- مدیریت در زیستگاههای واقع در مناطق آزاد    48
4-4-4- انجام اقدامات زیربنائی در درازمدت    49
پیوست    50
فهرست منابع و ماخذ    52
فرم ثبت اطلاعات در برآورد شمارش لکها....................................................................................................53
1-1 مقدمه
تا دهه 1950 چنین تصور می‌شد که سیاه خروس قفقازی تنها در کوهستانهای قفقاز و شمال شرقی ترکیه یافت می‌شود.ولی در دهه 1960 شایعات وجود یک پرنده قابل شکار سیاه رنگ در جنگلهای کوهستانی کلیبر در شمال آذربایجانشرقی قوت گرفت.لذا برای اولین بار در تیر ماه سال 1350 آقای سیفعلی شهسواری نیا مدیر کل وقت محیط زیست آذربایجانشرقی موفق به دیدن سیاه خروس گردیده و طی گزارش هیجان انگیزی وجود این پرنده را در دره کلن دوغرون مورد تائید قرار داد.
در حال حاضر سیاه خروس در حوزه های آبخیز رودخانه های ایگلنه چای  و مردانقم چای در داخل و خارج از منطقه حفاظت شده ارسباران پراکنش دارد؛ و این در حالیست که علیرغم حفاظت پرنده در محدوده حفاظت شده ارسباران، این گونه منحصر به فرد در خارج از منطقه حفاظت شده بدون پوشش حفاظتی به همراه معضلات مختلفی همچون تعلیف خارج از ظرفیت مراتع و حتی تعلیف جنگلها، شکار و غیره با آینده ای نا مطمئن به حیات خود ادامه می‌دهد.
بدون شک حفاظت و مدیریت زیستگاههای پرنده با توجه به روند سریع تخریب محیط زیست الزامی بوده و انجام آن بدون همکاری و همیاری مؤثر ساکنین این مناطق امکان پذیر نمی‌باشد.امید است که این مطالعه مقدمه ای باشد برای حفاظت بهینه از زیستگاههای این پرنده کمیاب.
در این تحقیق سعی شده است که پس از آشنائی با پراکنش پرنده،خصوصیات زیستگاهی، عادات و رفتار، روش مطالعه و عملیت میدانی و نیز الگویی جهت برآورد جمعیت گونه ارائه شود.

1-2- پیشینه مطالعاتی
1-2-1- پیشینه مطالعاتی در قفقاز:
قدیمی‌ترین مطالعات مربوط به سیاه خروس توسط Lorenz در سال 1887 و Noska در سال 1895 انجام یافته است. ولی  Averin از سال 1935 تا 1938 پرنده را بطور دقیق مورد مطالعه قرار داده و زیستگاههای سیاه خروس را بطور کلی در سرتاسر مناطق میشکنسکی تا قفقاز علیا و سفلی بررسی نموده است. این مطالعات شامل پراکنش، مشخصات زیستگاه، زیست‌جای، جمعیت، اتولوژی، زادآوری، تغذیه و زمستان‌گذرانی پرنده می‌باشد.
Densentive و Gladikov در سال 1952 در مورد ساختمان اجتماعی و رفتار پرنده، مقاله ارائه نموده‌اند. در سال 1971 آ.ای.خان محمداف در کتاب ماکیان (ترجمه احمد حاجی زاده لیل آبادی) بخشی از کتاب را به سیاه خروس قفقازی اختصاص داده است؛ که شامل پراکنش پرنده در جمهوری آذربایجان و بیولوژی پرنده می‌باشد. این مطالعه بخاطر نزدیک بودن زیستگاههای دو سوی ارس از اهمیت فوق‌العاده ای برخوردار می‌باشد.آخرین مقاله‌ای که بدست آمد، مربوط به مطالعات دو نفر از پرنده شناسان روسی بنامهای potapov و pablova بود که در سال 1977 ارائه نموده‌اند که بیشتر شامل مشخصات زیستگاه رفتار پرنده، تغذیه و سازمان اجتماعی آن می‌باشد.

1-2-2- پیشینه مطالعاتی در ایران:
قدیمی‌ترین گزارش مشاهده سیاه خروس در اواخر سال 1349 توسط آقای امان‌الله خاذن – بخشدار وقت کلیبر- می‌باشد.ایشان طی نامه‌ای وجود پرنده بزرگ سیاهی را در مناطق کوهستانی کلیبر به استانداری اعلام می‌نمایند. در تیرماه سال 1350 آقای سیفعلی شهسواری‌نیا – مدیرکل وقت محیط زیست آ.شرقی – از منطقه بازدید کرد و موفق به دیدن چند قطعه سیاه خروس گردید. سپس کارشناسان مختلفی چون D.A.Scatt در آذرماه سال 1350، قهرمانی در سال 1350، جمشید منصوری در سال 1353 و 1354 از منطقه بازدید و به‌طور کلی دکتر اسکات، جمعیت سیاه خروس موجود در منطقه حفاظت شده ارسباران را بین 250-200 قطعه برآورد می‌نماید.
F.B.Argyle – مشاور پرنده‌ شناسی سازمان – در 29/01/1356 در راس تیم اعزامی از سازمان مرکزی از دره کلن و دوغرون و محدوده روستاهای خریل، مزگر، بالان و بهروز بازدید نموده که نتیجه آن گزارشی از مناطق مورد بازدید می‌باشد که شامل شناسائی زیستگاههای مورد بازدید و زیست‌جای پرنده می‌باشد.
جامع‌ترین مطالعه انجام یافته توسط تیم اعزامی از سازمان مرکزی در تاریخ مهرماه 1362 تحت عنوان " پروژه تعیین ضوابط احیا نسل سیاه خروس " از طرح تحقیقات حیات‌وحش کشور می‌باشد که بخش اول آن شامل گزارش بررسی ترکیب و ساختمان پوشش گیاهی زیستگاه سیاه‌خروس می‌باشد که توسط هنریک مجنونیان و جمشید منصوری از سازمان مرکزی و بهرام زهراد از دانشگاه شهید بهشتی، تهیه شده است.این بخش شامل درجه اهمیت گونه‌ای، خصوصیات فیزیکی منطقه، ترکیب و ساختمان پوشش گیاهی است.
آخرین مطالعه تحت عنوان " بررسی وضعیت گونه‌های نادر گیاهی و جانوری"  توسط حمید امیربهبودی از طریق مرکز پژوهشهای علمی و صنعتی ایران- تبریز در سال 1374 صورت گرفته است. این مطالعه شامل رده بندی، مشخصات زیستی و اکولوژیکی، پراکنش و مشخصات زیستگاهی، عوامل موثر در کاهش جمعیت، شناسائی زیستگاههای خارج از محدوده حفاظت شده ارسباران و پیشنهادات مدیریت زیستگاه می باشد.

1-3- پراکنش
1-3-1- پراکنش جهانی:
جمعیت موجود این پرنده در کوهستانهای آلپ در کمربندی به ارتفاع 1500 تا 3000 متر از سطح دریا در قفقاز و قفقاز سفلی پراکنده می‌باشد.
سیاه خروس را در حوزه پشخا (قفقاز غربی) تا حوزه سامور (داغستان) در تمام اوقات می‌توان مشاهده کرد.پرنده در شیبهای جنوبی مناطق حاشیه قفقاز بزرگ حضور دارد.
تارفنسکی قفقاز جنوبی تا کاختیان یعنی تقسیم المیاه‌ پور و آلازان در قفقاز سفلی، از کوههای گوریسکی تا مناطق قره‌ باغ و بطور کلی در سرتاسر مناطق میشکنسکی تا قفقاز علیا و سفلی وجود دارد.
سیاه خروس قفقازی در کشورهای ذیل، در زیستگاههای ازهم‌ گسیخته‌ای به وسعت 12200 کیلومتر مربع و به تعداد 68000 تا 84300 قطعه، به شرح زیر حضور دارد:
الف- ارمنستان در 600 کیلومترمربع، به تعداد 300 تا 500 قطعه
ب- گرجستان در 60000 کیلومترمربع، به تعداد 40000 تا 50000 قطعه
پ- روسیه در 4000 کیلومترمربع، به تعداد 25000 تا 30000 قطعه
ت- ترکیه در 600 کیلومترمربع، به تعداد 1000 تا 1500 قطعه
ث- جمهوری آذربایجان در 700 کیلومترمربع، به تعداد 1500 تا 2000 قطعه
ج- ایران در 300 کیلومترمربع، به تعداد 200 تا 300 قطعه
در حقیقت زیستگاههای سیاه‌خروس کشور 4/2% از زیستگاههای جهانی پرنده و جمعیت موجود در کشور، شامل حداکثر 35/0% از جمعیت جهانی پرنده می‌گردد.
 
مناطق پراکنش سیاه خروس قفقازی در جهان

1-3-2- پراکنش در ترکیه:
از کشور ترکیه یک گزارش در قسمت محدودی از مناطق ساحلی دریای سیاه توسط (USSR) (ost) در درست می‌باشد. گزارش دیگر مربوط به (Novanov 1951) می‌باشد که سیاه خروس را در نواحی آژدارا و لاسین گزارش می‌نماید. همچنین Ardahan tarim il mudurlugu اشاره می‌کند که dag horuzu (خروس کوهی یا همان سیاه خروس) در منطقه Kuzeydog مشاهده شده‌است.با این حال طی مراجعه جناب آقای مهندس محمدرضا مسعود - کارشناس حیات وحش اداره کل محیط زیست استان آ.شرقی- به دانشکده علوم پایه دانشگاه غازی آنکارا در تابستان 1377 و صحبت با اساتید مربوطه، مدرکی دال بر وجود سیاه خروس در ترکیه پیدا نکرده‌اند. مضافا اینکه آقای دکتر ناظرعدل در تیرماه سال 1380، ضمن سفر به ترکیه طی مذاکره‌ای که با اساتید دانشکده کشاورزی دانشگاه آنکارا داشتند، فرمودند که سیاه خروس را در ترکیه نمی‌شناسند. در هر حال سیاه خروس در چک لیست پرندگان ترکیه وجود ندارد.

1-3-3- پراکنش در جمهوری آذربایجان:
آ.ای.خان محمداف، در مناطق زیادی از آذربایجان همانند ملمرج، بیوک، باباداغ، و در شاه‌داغ گوسار در بالادست جنگل ونیز  نزدیک روستاهای  قوزون، لزریعنی در دامنه کوهها و همچنین ییلاقات مورو، آغ کمال، مناطق کوهستانی گده‌ ئی و ... مشاهده نموده است.
وی سیاه خروسهای جمهوری آذربایجان را در چهار بخش طبیعی در مناطق مختلف آذربایجان پراکنده دانسته و معتقد است که تمامی این مناطق با یکدیگر ارتباط دارند. بطورکلی پراکنش پرنده در سلسله جبال قفقاز کوچک از سمت غرب یعنی از ارمنستان شروع شده و در شرق به گده‌ ئی منتهی می‌شود و در قفقاز بزرگ از گرجستان گذشته و در زنگیلان تمام می شود...
فهرست منابع و ماخذ
1-    امیربهبودی حمید، بررسی وضعیت گونه‌های نادر گیاهی و جانوری 1374
2-    خان محمداف آی.ای، ماکیانهای جمهوری آذربایجان 1971، ترجمه حاجی‌زاده لیل‌آبادی،احمد
3-    ضیائی هوشنگ، راهنمای صحرائی پستانداران ایران، سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، 1375
4-    طرح مدیریت منطقه حفاظت شده ارسباران، مرحله توجیهی (طرحریزی)، جلد یازدهم، حیات‌وحش و آبزیان، مدیرطرح: شرکت جهاد تحقیقات آب وآبخیزداری، مشاور: شرکت روانآب، 1381
5-    فیروز اسکندر،حیات وحش ایران (مهره داران)،مرکز نشر دانشگاهی، تهران، چاپ اول 1378
6-    مجنونیان هنریک، منصوری جمشید، زهراد بهرام، طرح تحقیقات حیات وحش کشور، گزارش بررسی ترکیب و ساختمان پوشش گیاهی زیستگاه سیاه‌خروس، 1362
7-    مسعود محمدرضا، بررسی زیستگاه سیاه خروس (منطقه امن کلن) اردیبهشت 1372، گزارش اداره کل
8-    منصوری جمشید، کلیات پرنده‌ شناسی، سازمان حفاظت محیط زیست، تهران، 1369
9-    نامه اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجانشرقی به آقای دواد کلاهی اول، 27/12/1383، شماره 16027
10- D.A. Scott. 1971  caucasian  black  groouse survey in the kalibar
Restricted region
11- Ghahramani.A  1971  A  survey of  the  kalibar  mountains
with penticular refrence to the caucasian black grouse department of the environment job completion report
12- Mansoori.J. 1974  caucasian  black  groouse survey department of the environment job completion report
13- Argyle.F.B.  Field  trip  report  caucasian black groouse survey 19-29 th april 1977
14- Kirby Alex mountain bird  life under  threat. BBC News online environment correspondent in bishkek kyrgystan
15- Michael  A.  Schroeder  &  Clait  E.  Branu.  Walk-in  traps for capturing   greater   prairie-chickens   on   leks in northeastern colorado,1986-1989.   J. Fielf  Ornithol., 62(3):378-385
16- Daniel P.Walsh, Gary C.White, Thomas E.Remington, and David C.Bowden, Evaluation of the lek-count index for greater sage-grouse (prairie grouse), Wildlife society Bulletin 2004, 32(1):56-68
17- P.G.A. Ten Den & F.J.J. Niewold, The black Grouse in the Netherlands: Monitoring the last (?) surviving population, Cahiers d"Ethologie, 2000, 20 (2-3-4): 299-310
18- Michael A.Schroeder et al. Changes in the distribution and abundance of Sage grouse in Washington, Reprinted with Permission from Northwestern Naturalist (81:104-112.)
19- Wayne L.Wakkinen, Kerry P.Reese, John W.Connelly,
Sage grouse nets locations in relation to leks, J.Wieldl.Manage. 56(2):1992
20- Hans-heiner bergmann et al. Biology and population status of the Caucasian Black Grouse Tetrao mlokosiewiczi- a survey, programme european conference, black grouse – endangered species of Europe.